یکی از این ارکان، مدیریت نتیجه گرا است که به عنوان مدل مرجع برای نظارت بر شبکه ملی اطلاعات، پیشنهاد می‌شود. در ادامه دلایل این انتخاب ارائه شده است.
1-1- معرفی مدل مرجع
ازنظر مفهومی، مدیریت نتیجه گرا، در یک چرخه مستمر، شش سؤال را طرح کرده و به دنبال پاسخ آن است. این شش سؤال عبارتاند از:
1- ارزیابی: وضعیت کنونی چیست؟
2- اندیشیدن: چه چیز باعث این وضعیت شده است و چه کسانی در آن نقش دارند؟
3- افق نگری: به چه چیزهایی باید دست‌یافت؟
4- برنامه‌ریزی: چگونه باید اقدام کرد؟ با چه کسانی، در چه زمانی و با چه منابعی؟
5- اقدام: اجرای برنامه، پایش چگونگی اجرای آن و طرح این سؤال که آیا هم خوانی با شرایط جدید وجود دارد؟
6- بازنگری: نقاط ضعف و قوت اجرایی چه بوده است و چه درسهایی را برای آینده می‌توان آموخت؟
شکل 1، چرخه مدیریت نتیجه گرا را نشان می‌دهد. در این چرخه، گامهای کلیدی مدیریت نتیجه گرا نشان داده شده است. این گام‌ها عبارتاند از:
- ارزیابی اولیه نیازمندیها
- تدوین چارچوب منطقی طرح
- برنامه‌ریزی پایش و ارزیابی
- شناخت وضعیت موجود
- ارزیابی و بازنگری در مقاطع میانی
- ارزیابی و بررسی جامع وضعیت حاصل شده
- استفاده از نکات آموخته شده برای شروع مجدد چرخه در مرحله توسعه و بلوغ
شکل 1- چرخه مدیریت نتیجه گرا
5
واضح است که این چارچوب، نیازمند تعامل نزدیک مجری و ناظر است و تنها از این طریق، تحقق اهداف قابل تضمین است. البته این تعامل، به معنای ورود ناظر به جزئیات اجرا، از طراحی تا عملیاتی شدن آن، نیست بلکه اصلی‌ترین هدف ناظر، اطمینان از التزام مجری به الزامات شش‌گانه شورای عالی فضای مجازی، در تمام مراحل است.
2-1- دلایل انتخاب مدل
مدیریت نتیجه گرا، یک چارچوب مدیریت توسعه است که چرخه ای شامل گامهای برنامه ریزی، پایش و ارزیابی در مقاطع مختلف را پیشنهاد کرده است. به عبارتی، این چارچوب یک راهبرد مدیریتی با مشخصه استفاده از حلقه های بازخوردی برای دستیابی به اهداف راهبردی است. مشخصه استفاده از حلقه های بازخوردی، همان رکن ایجادکننده تعامل بین حوزه اجرا و نظارت است که در انتخاب این مدل، مورد توجه قرارگرفته است.
نکته مهم در این راهبرد پشتیبانی از تعدّد و تنوّع بازیگران در حوزه اجرا است. هر یک از این بازیگران می توانند همسو بودن اقدامات خود را با نتایج نهایی مورد پایش قرار داده و جهتگیری خود را در مقاطعی ارزیابی کنند و یا توسط یک ناظر اصلی پایش و در مقاطعی ارزیابی شوند. این نوع مدیریت، همچنین یک ساز و کار کنترل راهبردی است که مهندسی نیازمندیها، ره‌گیری و ارزیابی پیشرفت بر اساس نتایج را فراهم می‌کند.
گرچه چارچوب مدیریت راهبردی تاکنون بیشتر در نهادهای غیرانتفاعی مانند یونسکو6 و صلیب سرخ جهانی7 که به دنبال اهداف مالی نیستند؛ استفاده شده است؛ اما به‌تازگی نهادهایی مانند بانک توسعه آسیا8 هم به کارگیری آن را گزارش کرده اند. درهرصورت، طرح شبکه ملی اطلاعات چه با نگاه غیرسودآورانه که هرگونه سرمایه گذاری در آن توجیه پذیر است یا با نگاه سودآور که در آن بازگشت سرمایه دارای اهمیت است، با این الگو قابل نظارت می باشد.
2- چارچوب نظارت بر شبکه ملی اطلاعات
همان‌طور که بیان شد، مدل مرجع برای نظارت بر شبکه ملی اطلاعات، روش مدیریت نتیجه گرا است. بر این اساس، سه گام اصلی این مدل که در شکل2 نشان داده شده است، عبارتاند از:
1. برنامه‌ریزی: شامل مهندسی نیازمندیها، چارچوب منطقی طراحی، برنامه‌ریزی برای پایش و ارزیابی و شناخت وضعیت موجود یا شرایط اولیه است.
2. پایش: پایش، ره‌گیری پیشرفت برنامه و تطابق‌سنجی با استانداردهای زیربنای آن بر مبنای جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل آن‌ها است.
3. ارزیابی: ارزیابی در مقاطع مختلف آغازین، میانی و نهایی، برنامه‌ریزی‌شده و میزان مؤثر بودن، بهینگی و ارزشمند بودن اقدامات را نشان می‌دهد.
با توجه به لزوم بلوغ شبکه ملی اطلاعات و رشد آن هم راستا با ایجاد نیازهای جدید، برنامه‌ریزی را باید یک چرخه ادامه‌دار دانست که از مراحل پایش و ارزیابی ورودی می گیرد. لازم به تأکید دوباره است که با توجه ارتباط مستقیم این سه حوزه با امر نظارت، مشارکت مجری در آن‌ها الزامی می باشد.
شکل 2- چرخه مستمر برنامه ریزی، پایش و ارزیابی مطابق راهبرد مدیریت نتیجه گرا
1-2- توصیف مرحله برنامه ریزی
در مرحله برنامه‌ریزی، اقدامات با مسئولیت مجری، یا ناظر و یا با مشارکت هر دو انجام می‌شود. این اقدامات در جدول 1، بیان شده اند. مدل مشارکت پیشنهادی بدین شکل است که مجری پیشنهاد خود را در خصوص حوزه مورد نظر بیان کند و سپس این مدل، در تعامل با ناظر تکمیل و تأیید شود.
بلوغ و رشد شبکه ملی اطلاعات، تداوم برنامه ریزی را الزامی می کند. بنابراین، این فرایند به صورت یک چرخه ادامه دار در شکل 3 نشان داده شده است.
شکل 3- فرایند مستمر برنامه ریزی در چارچوب نظارت
2-2- توصیف مرحله پایش
پایش، ره‌گیری پیشرفت برنامه و تطابق‌سنجی با استانداردهای زیربنای آن بر مبنای جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل آن‌ها است. نوع پرسش‌های استانداردی که می‌توان در قالب مرحله پایش و در مورد هرکدام از اجزای پیشرفت برنامه در نظر داشت، در شکل 4 نشان داده‌شده است.
همان طور که مشاهده می‌شود، قلمرو پایش از سطح ورودی‌ها آغاز شده و تا سطح نتایج ادامه می یابد. به عبارتی، اهداف در مقاطع ارزیابی مورد بررسی قرار می‌گیرند. این نکته، تأکیدی دوباره بر رویکرد ناظر، مبنی بر عدم دخالت در جزئیات اجرا است. به عبارتی، پایش تنها برای کمک به تسهیل رفع مشکلات اجرایی و ایجاد اطمینان از پیشرفت طرح به سوی اهداف انجام می‌شود.
شکل4- نمایی از نوع سوالات مطرح در مرحله پایش
3-2- توصیف مرحله ارزیابی
ارزیابی در مقاطع مختلف آغازین، میانی و نهایی برنامه‌ریزی‌شده و میزان مؤثر بودن، بهینگی و ارزشمند بودن اقدامات را نشان می‌دهد. نوع پرسش‌های استانداردی که می‌توان در قالب مرحله ارزیابی و در مورد هرکدام از اجزای پیشرفت برنامه در نظر داشت، در شکل 5 نشان داده شده است.
شکل5- نمایی از نوع سوالات مطرح در مرحله ارزیابی
لازم است به تأکید است که ارزیابی ناظر، در مقاطع مختلف پیشرفت طرح، برنامه ریزی شده است. به عبارتی، ناظر برای هر مقطع، خروجی های قابل ارائه ی مشخصی را تعیین می‌کند و در سررسید مقطع مورد نظر، ارزیابی را انجام می‌دهد. اهداف اصلی که در ارزیابی به آن‌ها توجه می‌شود، در اصل همان الزامات شش‌گانه مصوب شورای عالی فضای مجازی هستند که در فرایند مهندسی نیازمندیها، منجر به مجموعه ای از توانمندی‌های کلیدی جهت ایجاد یا توسعه شده و شاخص‌های آن نیز استخراج شده است. در ادامه، هدف کلی از انجام ارزیابی در مقاطع طرح، بیان شده و پس از آن خروجی‌های قابل ارائه در هر مرحله مطالعه و طراحی، با جزئیات بیشتری بیان می شود.
- مرحله مطالعه و طراحی: اطمینان از انطباق طرح شبکه ملی اطلاعات با اهداف و ماموریت های تعیین شده و تضمین تحقق الزامات مورد نظر در آن
- مرحله پیاده‌سازی: بررسی خروجی های مراحل و بازنگری های احتمالی در طرح، با هدف تضمین کیفیت و الزامات تبیین شده در هر مرحله
- مرحله عملیاتی‌شدن: بررسی خروجی های نهایی (شامل خدمات، امنیت، مدیریت و ...) از نظر تطبیق با اهداف، مأموریت ها و الزامات مصوب و در نهایت صدور مجوز بهره برداری (آزمایشی و نهایی)
- مرحله توسعه و بلوغ: نظارت مستمر و بررسی فرآیند های توسعه، بلوغ، بهینه سازی و ارتقای شبکه
بر اساس تحلیل انجام‌شده در فرایند مهندسی نیازمندیها، توانمندی‌های کلیدی جهت ایجاد یا توسعه مورد نیاز برای تحقق الزامات شش‌گانه، عبارتاند از:
- زیرساخت ارتباطی
- شبکه دسترسی
- خدمات زیرساخت ارتباطی و خدمات کاربردی آن
- تعاملات مدیریت‌شده
- مدیریت
- امنیت
- پالایش
- مدیریت توسعه و بلوغ
در مرحله مطالعه و طراحی، پیشنهاد می‌شود که به ازای هریک از توانمندی‌های یاد شده، خروجی‌های زیر به ناظر تحویل شود:
مرحله مطالعاتی:
- ارائه گزارش مطالعات تطبیقی و میدانی
- ارائه معماری وضع موجود
- ارزیابی وضع موجود وتعیین میزان دستیابی به نیازمندیها
- ارائه سیاست‌ها و بسته‌های حمایتی در خصوص
- تعرفه و رقابت‌پذیری شبکه
- تشویق ذی‌نفعان شبکه و حمایت از محتوای داخلی
- بهره‌گیری از حداکثر توان فنی و مهندسی و اشتغال
مرحله طراحی کلان:
- ارائه انواع راهکارهای پیاده‌سازی توانمندی‌ها
- ارائه چگونگی تضمین نیازهای کارکردی هریک از راهکارها
- ارائه چگونگی تضمین نیازهای کیفی هریک از راهکارها
- ارائه معماری راهکارهای پیشنهادی
- ارائه مستندات برای فرایند دستیابی و انتخاب معماری
- ارائه طرح آزمون و سناریوهای آن
- ارائه طرح ناحیه‌بندی شبکه و استقرار خدمات در آن
- ارائه طرح تجاری (مدل های تجاری، طرح تأمین مالی و ...) برای انواع خدمات متنوع شبکه ملی اطلاعات با کیفیت های متنوع
- ارائه طرح اجرایی و زمان بندی
در پایان بیان این نکته ضروری است که مرکز ملی فضای مجازی برای انجام وظیفه خود در مرحله پایش، در حال طراحی و پیاده‌سازی سامانه رصد فضای مجازی است. بدون تردید، این سامانه ورودی لازم برای شناسایی مستمر نیازهای فضای مجازی ایران اسلامی بر اساس راهبرد مواجهه فعال و مبتکرانه با فضای مجازی و اتکای آن به زیرساخت ارتباطی بومی را تأمین خواهد کرد.
پی نوشت :
